Bókstafstúlkun EES: Uppskrift að félagslegum undirboðum

Þótt orðræða Snorra Mássonar sé afdráttarlaus og umdeild, og hugmyndir hans um uppsögn EES-samningsins teldust efnahagslegt feigðarflan, þá er greining hans á áhrifum fólksfjölgunar á innviði engu að síður mikilvægt innlegg í umræðuna. Fyrir sósíalista eða verkalýðssinna snýst þetta mál helst um þjóðernishyggju – um vörn gegn félagslegum undirboðum og arðráni. Vandinn er sú „laustungustefna“ sem íslensk stjórnvöld hafa viðhaft í EES-málum, þar sem heilagleiki innleiðingarinnar hefur oft verið meiri en raun ber vitni. Við höfum verið „kaþólskari en páfinn“ í túlkun á fjórfrelsinu, á meðan aðrar þjóðir nýta sér svigrúmið til að verja sína innviði.

Niðurstaðan í kísilmálmsmálinu og Elkem-tollarnir eru mikilvægt fordæmi, jafnvel þótt tæknilegar forsendur þeirra liggi í WTO-reglum frekar en EES-samningnum sjálfum. Kjarni málsins er pólitískur:

Evrópusambandið hikar ekki við að beita verndaraðgerðum þegar markaðsaðstæður kalla á það, eins og í kísilmálmsmálinu. Ísland stendur nú frammi fyrir sambærilegri „neyð“ á húsnæðismarkaði, þar sem framboð á húsnæði heldur ekki í við eftirspurn. Svarið á ekki að vera lokun landamæra, heldur að setja eðlilegan „núning“ í kerfið til að koma í veg fyrir að manneskjur verði leiksoppar braskara og starfsmannaleiga.

Lykillinn að þessari nálgun er að taka fastar á túlkun 7. greinar tilskipunar 2004/38/EB. Það er rétt að ekki má mismuna EES-borgurum umfram heimamenn, en það er líka rétt að stjórnvöldum ber skylda til að framfylgja lögum um brunavarnir og hollustuhætti gagnvart öllum íbúum landsins. Í dag þrífst stór undirheimamarkaður með ósamþykkt húsnæði og gámabyggðir—ekki endilega „Favelur“ undir berum himni, heldur faldar í iðnaðarhverfum og kjöllurum þar sem fólk býr við óboðlegar og stundum lífshættulegar aðstæður. Að veita kennitölu og dvalarleyfi inn í slíkar aðstæður er í raun að leggja blessun yfir misnotkun.

Hagnýta lausnin þarf að leysa „hænan eða eggið“ vandamálið við skráningu (þú þarft kennitölu fyrir leigusamning, en leigusamning fyrir kennitölu). Leiðin gæti verið tvíþætt skráningarferli:

1. Bráðabirgðaskráning: Útlendingur fær bráðabirgðakennitölu til að opna bankareikning og undirrita leigusamning.
2. Fullgilding dvalarréttar: Til að dvalarrétturinn verði virkur umfram 3 mánuði (skv. EES reglum) þarf að framvísa þinglýstum samningi í samþykktu íbúðarhúsnæði.

Með þessu er ekki verið að brjóta gegn frjálsri för, heldur verið að framfylgja reglum um að fólk búi ekki í ósamþykktu húsnæði—reglur sem gilda jafnt um Íslendinga. Ef Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) gerir athugasemdir við að þetta sé „óhófleg hindrun“, þá eigum við að svara því til að húsnæðisöryggi og baráttan gegn mansali og félagslegum undirboðum séu ríkir almannahagsmunir (e. overriding reasons of public interest).

Við eigum að þora að taka slaginn, líkt og suðrænar Evrópuþjóðir hafa oft gert, og nýta svigrúmið til hins ýtrasta. Ef niðurstaðan verður kæra eftir 3-5 ár, þá höfum við engu að síður unnið dýrmætan tíma til að kæla markaðinn og byggja upp innviði, og um leið sent skýr skilaboð til starfsmannaleiga: Ísland er ekki lengur opið svæði fyrir undirboð og húsnæðisbrask.